Η Νέα Χώρα

Πόσοι άνθρωποι στάθηκαν στο ίδιο σημείο μ’ εσένα στο πέρασμα του χρόνου; Πόσο διαφορετική ήταν η εικόνα που βλέπεις γύρω σου στο παρελθόν; Τι προσέχεις και τι προσπερνάς όταν περιηγείσαι στην πόλη; 

Καλωσήρθατε στον περίπατο του ερευνητικού έργου «100memories». Περπατώντας, νοητά ή φυσικά, μαζί μας, θα επισκεφτείς σημεία της καθημερινής ζωής των κατοίκων που μοιάζουν συνήθως «ασήμαντα». Όμως, σε αυτούς τους «ασήμαντους» χώρους θα ανακαλύψουμε ιστορίες μετακίνησης, εγκατάστασης και κατοίκησης ντόπιων και νεοφερμένων στη διάρκεια του 20ού αιώνα που διαμόρφωσαν τον αστικό ιστό, την κοινωνια και οικονομία, καθώς και την κουλτούρα της πόλης. 

Τα Χανιά αποτελούν μία από τις πόλεις προορισμό για Έλληνες και ξένους ταξιδιώτες. Λόγω της τουριστικής τους προώθησης απολαμβάνουν υψηλές θέσεις σε «λίστες των πιο όμορφων πόλεων της Ελλάδας», κυκλοφορούν σε ταξιδιωτικές σελίδες με το εναλλακτικό όνομα «η Βενετία της Ανατολής», υπόσχονται στους επισκέπτες ένα «ιστορικό, πολιτιστικό και αρχιτεκτονικό πλούτο χωρίς προηγούμενο».

Η εικόνα μιας πόλης ιδανικής για διακοπές χτίστηκε πάνω σε συγκεκριμένες απεικονίσεις του χώρου της: η ατμομηχανή των αναπαραστάσεων των Χανίων εξ αρχής ήταν το λιμάνι. Το «παλιό λιμάνι», το «ενετικό λιμάνι» με τον φάρο ως σήμα κατατεθέν. Με την πάροδο του χρόνου, τη σταδιακή εξέλιξη της αντίληψης γύρω από το τι είναι μνημείο, αλλά και την εξέλιξη των απαιτήσεων των ταξιδιωτών, τα Χανιά άρχισαν να μιλούν και για άλλα σημεία της πόλης: τα στενά κρυμμένα σοκάκια, έπειτα για κάποια τζαμιά, κατόπιν για τις άλλοτε μουσουλμανικές συνοικίες, αργότερα για την εβραϊκή γειτονιά. Η πολύ πρόσφατη ιστοσελίδα του Δήμου Χανίων (2021-2022) περιλαμβάνει μια επισκόπηση όλων των συνοικισμών της πόλης, σε μια λογική μακριά από την παρωχημένη αξιολόγηση του «καλαίσθητου» τοπίου αφενός, αφετέρου σε μια λογική εξυπηρέτησης των καταλυμάτων βραχυχρόνιας μίσθωσης που έχουν διακτινιστεί σε όλα τα σημεία της πόλης.

Η Νέα Χώρα είναι μια από τις γειτονιές της πόλης όπου μέχρι πρόσφατα απουσίαζε από την κυρίαρχη αφήγηση της πόλης. Είναι η γειτονιά όπου συνυπήρξαν και συνυπάρχουν πληθυσμοί διαφορετικού θρησκεύματος, εθνικότητας, τάξης. Η Νέα Χώρα είναι μια γειτονιά που συμπυκνώνει ποικίλες ιστορίες μετακίνησης μέσα στον 20ο και 21ο αιώνα. 

Η Νέα Χώρα πρωτοχτίστηκε από μουσουλμάνους εσωτερικούς μετανάστες μετά τα μέσα του 19ου αιώνα. Μετά το 1923, με την ανταλλαγή πληθυσμών στέγασε Μικρασιάτες που είτε αποκαταστάθηκαν στα μουσουλμανικά σπίτια, είτε πήραν γη και αυτοστεγάστηκαν. Έκτοτε αποτέλεσε συνοικία καταφύγιο για  πρόσφυγες και μετανάστες.

Πέρα από το δαιδαλώδες οικιστικό κέντρο της, η Νέα Χώρα ανέπτυξε και μια ζώνη αστικών σπιτιών, που ανήκαν κυρίως στους ιδιοκτήτες βιοτεχνιών που υπήρχαν στην ευρύτερη περιοχή. Οι βιοτεχνίες αυτές, αλλά και η θάλασσα, αποτέλεσαν τις δύο κύριες διεξόδους για τα προς το ζην των Νεοχωριτών που διαβιούσαν κυρίως με το μεροκάματο. Στην γειτονιά αυτή, επίσης, υπήρχε έντονη πολιτική ζύμωση στον Μεσοπόλεμο. Η ίδρυση της ΠΟΕΝ, προπομπού της ΕΠΟΝ ήδη τον Ιούνιο του 1941, ήταν ενδεικτική της ετοιμότητας Νεοχωριτών για πολιτικές παρεμβάσεις.

Η Νέα Χώρα ήταν ο γενέθλιος τόπος της ποιήτριας Βικτωρίας Θεοδώρου. Έγραφε στο αφήγημα Ο Τράικο, αφιερωμένο στον πατέρα της και τη γειτονιά τους:

Η γειτονιά αυτή απλωνόταν σιγά σιγά κι ετράνευε με τη συγκέντρωση φτωχών χωρικών από τις ανατολικές επαρχίες που αφήνοντας τα χωριά τους, έρχονταν στη χώρα για να βρουν καλύτερη μοίρα και να τρων άσπρο ψωμί. Οι περισσότεροι κατάληγαν προλετάριοι και οι γυναίκες τους παραδουλεύτρες ή χορτομαζώχτρες. 

Αυτός ήταν ο λόγος που οι Χανιώτες, από τον Άγιο Κωνσταντίνο και κάτω, θεωρούσαν τους φιλόπονους αυτούς ανθρώπους κατώτερους και τη συνοικία τους «λαϊκή», με σημασία περιφρονητική. Κι όμως τα φτωχά εκείνα σπίτια, τα περισσότερα χτισμένα από τα ίδια τους τα χέρια, έλαμπαν από την πάστρα, στολισμένα με υφαντά και νταντέλες, με γλάστρες μυριστικά και λουλούδια. Με κληματαριές και με πολλές μουριές, για τα σπιτικά μεταξαριά τους [...] 

Ήταν γύρω στα 1930 όταν φούντωνε το εργατικό κίνημα στα Χανιά. Το παραθαλάσσιο καφενείο του «Φραγκιού», δυτικά από το μεγάλο λιμάνι, πέρα στο λιμανάκι με τις τράτες και τις βάρκες, καθώς ήταν απόμερο είχε γίνει το «στέκι» των εργατών και των ψαράδων. Αριστερά του η ερημιά του εβραϊκού νεκροταφείου, τα «Εβραίικα», όπου τις νύχτες εσφάνταζε και ψυχή δεν τολμούσε να περάσει από κει. Από το μικρό ιστορικό αυτό καφενείο ξεκίνησε το κίνημα στη δικτατορία του 1936. (Βικτωρία Θεοδώρου, Ο Τράικο, Κέδρος, Αθήνα 1982).