Το βαγί

Για τους μουσουλμάνους η αναφορά στο βαγί ήταν συχνή, γιατί ακριβώς δίπλα του βρισκόταν ο τάφος ενός εβλιγιά, ενός ιερού προσώπου, που λέγεται ότι έπεσε στην πολιορκία των Χανίων από τον οθωμανικό στρατό το 1645. Ο τάφος αυτός καταστράφηκε μετά την ανταλλαγή πληθυσμών, όπως διαπιστώνει κανείς συγκρίνοντας καρτ-ποστάλ και φωτογραφίες πριν και μετά την περίοδο εκείνη.

Επιπλέον, το βαγί ήταν σημείο ιδιαίτερης αναφοράς για τους χαλικούτηδες, τον πληθυσμό Αφρικανών μουσουλμάνων που έμεναν στα Χανιά μέχρι την ανταλλαγή. Οι χαλικούτηδες κατοικούσαν κυρίως στο Κουμ Καπί, στην ανατολική πλευρά της πόλης. Είχαν καθιερωμένη γιορτή κάθε Μάιο, την 1η, την 15η και την 22η του μήνα. Μια πρώιμη περιγραφή των γιορτών αυτών, αναλυτική και γλαφυρή, τοποθετεί τη διεξαγωγή τους στην περιοχή της σημερινής παραλίας της Νέας Χώρας, από το βαγί μέχρι τον ποταμό Κλαδισό. Οι Αφρικανοί μουσουλμάνοι κατέφταναν με πομπή μέχρι το βαγί, με ιδιαίτερη ενδυμασία, υπόδηση και καλλωπισμό. Εκεί έστηναν χορό και τραγούδι, μαγείρευαν βραστό κριό και στον ζωμό του έβραζαν πιλάφι με βούτυρο, έδιναν φαγητό στους παρευρισκόμενους και, όταν πια νύχτωνε, επέστρεφαν στην πόλη και πάλι συντεταγμένα.

Η περιγραφή του Γεώργιου Καλαϊσάκη στην Ποικίλη Στοά του 1882 μας μεταφέρει στη γιορτή των Χαλικούτηδων: 

Προς το δυτικόν μέρος έξωθεν της πόλεως Χανίων […] υπάρχει τάφος ενός Αιθίοπος, Σίτη Μπιλάλ καλουμένου […] και τοιούτος λατρεύεται μέχρι σήμερον [1884] παρά τοις οθωμανοίς και εξαιρετκώς παρά τοις Αιθίοψιν. […]

Προς το μέρος λοιπόν τούτο και […] δυτικώτερον ρέει ο Κλαδισός […] Ο μεταξύ του τάφου του Σίτη Μπιλάλ και του Κλαδισού αμμώδης παράλιος χώρος χρησιμεύει προς εόρτασιν του Μαΐου. […]

Άμα ως αρκετός αριθμός Αιθιόπων και Αιθιοπίδων φθάση εις το μέρος […] άρχεται η κυρίως διασκέδασις, τότε άρχεται και ο χορός ο λεγόμενος σαμπανί […] Ως αναψυκτικόν λαμβάνουσι μελίκροτόν τι ποτόν υπόξυνον, κατασκευαζόμενον εκ ζύμης ύδατος και σακχάρου, όπερ καλούσι μπουζά. […] 

Προς δε προσάγουσι λιπαρόν κριόν, όν δι’ εράνου έχουσιν αγοράσει, και όν μετά τας συνήθεις εν τοιαύταις περιπτώσεσιν ευχάς θύουσιν ενώπιον του πλήθους, εκδέρουσι, καταμελούσι και αποβράζουσι, και εκ του ζωμού κατασκευάζουσι το κατ’ εξοχήν αρεστόν έδεσμα τη Ισλαμική φυλή, […] το γνωστόν πιλάφιον, εξ ορύζης ζωμού και βουτύρου κατασκευαζόμενον, όπερ αδιακρίτως διανέμουσι δωρεάν τοις παρευρισκομένοις μετά τεμαχίου κρέατος […]. (Γ. Π. Καλαϊσάκης, «Πώς εορτάζεται ο Μάιος παρά τοις Αιθίοψιν εν Χανίοις Κρήτης», Ποικίλη Στοά, Ετήσιον Ημερολόγιον, έτος Δ΄, Εκ του τυπογραφείο της Ενώσεως (1883), σ. 127-138).

Εκεί που υπήρχε το βαγί μέχρι την Κατοχή, οπότε βομβαρδίστηκε και κατόπιν τα υπολείμματά του τα κατέστρεψε μια βαρυχειμωνιά, πραγματοποιείται σήμερα η Γιορτή της Σαρδέλας. Με πρωτοβουλία των κατοίκων της Νέας Χώρας και διοργάνωση από φορείς της Νέας Χώρας, του Δήμου Χανίων και της νυν Αντιπεριφέρειας, η γιορτή αυτή αποτελεί ένα ετήσιο θεσμό από το 1995. Στο κλείσιμο του καλοκαιριού και μόλις πέσει ο ήλιος, οι παρευρισκόμενοι απολαμβάνουν μουσική, χορό, αναπαραστάσεις αλιευτικών πρακτικών, ενώ οι διοργανωτές ψήνουν σαρδέλα και την μοιράζουν στον κόσμο.   

Αν και οι δύο γιορτές εκκινούν από διαφορετική αφετηρία, μπορεί να αποτελέσει, όμως, μιας μορφής μνήμης η διατήρηση ίδιων πρακτικών στο ίδιο σημείο. Με απόσταση περίπου 100 χρόνων μεταξύ τους, και οι δύο γιορτές πραγματοποιούνται από μια ομάδα ανθρώπων που γιορτάζει την καλοκαιρία δίπλα στην θάλασσα, κρατάει ανοιχτή τη γιορτή για τους περαστικούς, και τους φιλοξενεί μοιράζοντάς τους φαγητό που μαγειρεύει επί τόπου. Και τότε και τώρα το μοίρασμα της γιορτής γνωστών και αγνώστων μεταξύ τους έκανε τη συγκέντρωση δημοφιλή στην πόλη.