Η Πλατεία Τερψιθέας, ο Μουσά Μπαμπά και οι πρόσφυγες. Τα άντρα των κομμουνιστών και η Βίλα Μοσκώφ

Η πλατεία Τερψιθέας φιλοξενεί τον μοναδικό σωζόμενο τουρμπέ της Θεσσαλονίκης, το ταφικό μνημείο του δερβίση Μουσά Μπαμπά. Η πλατεία αποτελούσε την αυλή ενός τεκέ, μοναστηριού Μπεκτασήδων, ο οποίος παρήκμασε στις αρχές του 19ου αιώνα. Δίπλα στον τεκέ υπήρχε τζαμί, στην αυλή του οποίου λειτουργούσε μουσουλμανικό νεκροταφείο. Ο τουρμπές διατηρήθηκε και μετά την παρακμή του τεκέ αποτελώντας τόπο προσκυνήματος για τον οθωμανικό πληθυσμό της πόλης έως το 1924. Μουσουλμάνοι ανταλλάξιμοι πρόσφυγες πήραν μαζί τους τα οστά του δερβίση, όταν εγκατέλειψαν την πόλη τους το 1924.

Στην περιοχή, που βρίσκεται ανάμεσα στο Τσινάρι και το Κουλέ Καφέ, εγκαταστάθηκαν πολλοί χριστιανοί πρόσφυγες την ίδια περίοδο.  Αρκετοί από αυτούς, συνηθισμένοι σε πρακτικές θρησκευτικού συγκρητισμού, συνέχισαν την προσκυνηματική χρήση του τουρμπέ, ταυτίζοντας τον Μουσά Μπαμπά με τον Άγιο Γεώργιο. Στην πλατεία διατηρήθηκε για χρόνια και ένα μικρό προσκυνητάρι αφιερωμένο στον χριστιανό άγιο.

Παράλληλα αναπτύχθηκαν και διαμαρτυρίες με αίτημα την κατεδάφιση του μνημείου. Ανάμεσα στους διαμαρτυρόμενους ήταν ο Βασίλης Παπαϊωάννου, γεννημένος ως Βασίλης Παπαγιοβάνογλου,  πρόσφυγας από το Σούγκουρλου, που εγκαταστάθηκε σε ένα μεγάλο πολυτελές σπίτι που έχτισε η οικογένειά του, ακριβώς απέναντι από τον Τουρμπέ. Ο γιος του, Οδυσσέας Παπαϊωάννου, σημερινός κάτοικος του σπιτιού αυτού, αγωνίστηκε σε άλλα χρόνια για την  διατήρηση και την αποκατάσταση του μνημείου.

Η Εφημερίδα των Βαλκανίων έγραφε για την πλατεία Τερψιθέας στις 6 Μαΐου 1933: Ακόμα λίγα ζικ-ζακ και βρισκόμαστε σε μια παρένθεσι γραφικού κύτους και ονείρου μαζί. Στην πλατεία Τερψιθέας. Ούτε τεκέδες πεια εκεί, ούτε μουεζίνιδες και σοφτάδες και γουργουλητά ναργιλέδων. Από την παλαιά τουρκική φισιογνωμία της πλατείας αμυδρά ίχνη μόνον έμειναν και τώρα η πλατεία με τα νοικοκυρεμένα σπίτια ολόγυρα, με την ονειρώδη θέα που απλώνεται μπροστά της, μοιάζει σαν να περιμένη κάποια ανακαίνισι που θα την μεταμορφώση, που θα την ευπρεπίση, θα της δώση ένα καινούριο κασέ.

Ο τουρμπές του Μουσά Μπαμπά στα χρόνια που πέρασαν άλλαξε πολλές χρήσεις. Χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη τροφίμων, από το Σώμα των Αλκίμων κατά τη διάρκεια της Απριλιανής δικτατορίας και από το ποδοσφαιρικό σωματείο του Ολυμπιακού Τερψιθέας ως γραφείο. Σήμερα η πλατεία Τερψιθέας αποτελεί σημείο συνάντησης των κατοίκων της γειτονιάς και τόπο παιχνιδιού για τους μικρότερους. Ο συντηρημένος τουρμπές αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της πλατείας αλλά την ίδια στιγμή είναι εντελώς αποκομμένος από την ιστορική συνθήκη που τον δημιούργησε για τους περισσότερους από τους κατοίκους και τους επισκέπτες της πλατείας, αναδεικνύοντας τους μηχανισμούς που καταφέρνουν να αποσιωπήσουν το παρελθόν ακόμα και όταν τα αποτυπώματά του παραμένουν στον χώρο.

Λίγο πιο δυτικά από την Πλατεία Τερψιθέας, στην οδό Ιάσωνος, βρισκόταν η Βίλα Μοσκώφ, κτίριο όπου ο Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός εγκατέστησε το αρχηγείο του λίγες μέρες πριν την κατάληψη της πόλης. Ο προσφυγικός πληθυσμός της Άνω Πόλης εντάχθηκε από νωρίς στο εργατικό κίνημα του Μεσοπολέμου. Το Τσινάρι και το Κουλέ Καφέ εμφανίζονταν συχνά στον Τύπο της εποχής, με τις απαιτούμενες βέβαια δόσεις υπερβολής, ως άντρα κομμουνιστών. Η αλήθεια βέβαια είναι ότι το καπνεργατικό κίνημα ήταν ιδιαίτερα ενεργό στη περιοχή και το Κομμουνιστικό Κόμμα είχε ιδιαίτερα υψηλά ποσοστά.

Η Άνω Πόλη συμμετείχε μαζικά στην εαμική αντίσταση. Στην ανατολική πλευρά της, κοντά στα κάστρα, στο υπόγειο  του σπιτιού του Ιωακείμ Μπελίδη στεγαζόταν κατά τη διάρκεια της κατοχής παράνομο τυπογραφείο στο οποίο τυπωνόταν η εφημερίδα Λαΐκή Φωνή, όργανο του Μακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ.  Ο Γρεγκ Τάλλας στην ταινία του Το Ξυπόλητο Τάγμα, που βασίστηκε σε αληθινή ιστορία, τοποθέτησε την κρυψώνα των ξυπόλητων ορφανών πιτσιρικάδων που αυτοοργανώθηκαν για να επιβιώσουν την περίοδο της Κατοχής στην περιοχή της Ακρόπολης.

Τεκμήρια

Χάρτης