Τα προσφυγικά τετράγωνα της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων

«Αριστερά του μεγάλου και ασφαλτωστρομένου δρόμου Πειραιώς – Δαφνί – Θηβών και κάτω από την βουνοσειράν του Αιγάλεω εδημιουργήθη μετά την μικρασιατικήν καταστροφήν μια ολόκληρη πολιτεία, η νέα Κοκκινιά, με 35.000 κατοίκους. […] Όταν ανέλαβε το έργον της η επιτροπή αποκαταστάσεως παρεχωρήθη εις αυτήν η Νέα Κοκκινιά και εξηκολούθησε η ανέγερσις των σπιτιών όχι πλέον με πλίθες, αλλά με πέτρες και μπετόν. Η ρυμοτομία της Ν. Κοκκινιάς είναι πράγματι θαυμαστή γιατί από παντού αναπνέουν οι κάτοικοι. Δρόμοι ευρύχωροι διασχίζουν τα κέντρα και τα τετράγωνα, από του ενός άκρου μέχρι του άλλου δεν συναντώνται εμπόδια, και όταν κάποτε ασφαλτοστρωθούν αι πλατείαι και οι δρόμοι τότε η Ν. Κοκκινιά θα είνε αληθινό στόλισμα και υπόδειγμα νεωτέρας πόλεως. Εν συνόλω υπάρχουν σήμερα στην Ν. Κοκκινιά 4.484 κατοικίες εις τας οποίας διαμένουν 6.390 οικογένειαι. Συσσώρευσις και εδώ ανθρώπων απελπιστική και αναφέρω ως παράδειγμα ότι σε μερικά τετράγωνα δύο οικογένειες  κατοικούν εις ένα δωμάτιον και χρησιμοποιούν μία κουζίνα! Εις άλλα σημεία της πόλεως εις τον χώρον 12 τετραγωνικών μέτρων κατοικούν 9 άτομα». 

Ο Μιχαήλ Ροδάς το Σεπτέμβριο του 1928 επισκέφθηκε το προσφυγικό συνοικισμό της Νέας Κοκκινιάς και έγραψε σε δύο συνέχειες στην εφημερίδα Ελεύθερο Βήμα τις εντυπώσεις του από το οδοιπορικό του στο συνοικισμό. Το παραπάνω απόσπασμα συμπυκνώνει το θαυμασμό του για τις δυνατότητες της νέας αυτής πόλης που μόλις είχε δημιουργηθεί και ταυτόχρονα αποτύπωνε τα προβλήματα, τις δυσκολίες και το συνωστισμό των κατοίκων της. Η πρώτη φάση της στεγαστικής αποκατάστασης από την ΕΑΠ περιλάμβανε μια έκταση περίπου 750 στρεμμάτων, η οποία χωρίστηκε (νοητά) σε τρεις γειτονιές γνωστές με τα ονόματα  των εκκλησιών τους, τον Άγιο Νικόλαο, την Οσία Ξένη και τον Άγιο Γεώργιο. Στις τρεις αυτές γειτονιές κατασκευάστηκαν μονώροφες και διώροφες οικίες με κεραμοσκεπές που συγκροτούσαν οικοδομικά τετράγωνα με εσωτερική αυλή, κοινόχρηστο μπάνιο και πλυσταριό τα οποία έμειναν γνωστά ως «πλυντήρια». Η διαίρεση των ιδιοκτησιών είχε γίνει εγκάρσια στο δρόμο έτσι ώστε να έχουν όλοι πρόσοψη επί της οδού και ακάλυπτο χώρο στο εσωτερικό του τετραγώνου. Μπροστά σε ένα τέτοιο σπίτι στεκόμαστε. 

Στις δεκαετίες που ακολούθησαν τα αρχικά προσφυγικά τετράγωνα της ΕΑΠ άλλαξαν όψεις και χρήσεις. Τα ισόγεια σπίτια επεκτάθηκαν στον κοινόχρηστο χώρο για να καλύψουν τις ανάγκες της οικογένειας, ο χώρος κάτω από τις σκάλες έγινε ένα μικρό μαγαζί ή μια αποθήκη, τα γωνιακά μπαλκόνια κλείστηκαν, τα πλυντήρια αφού στέγασαν δεκάδες άστεγες οικογένειες έως το 1960, κατεδαφίστηκαν. Σήμερα στα σπίτια αυτά κατοικούν απόγονοι των προσφυγικών οικογενειών, αλλά και εσωτερικοί μετανάστες που αγόρασαν σπίτια στις μεταπολεμικές δεκαετίες, οικογένειες ρομά ή μετανάστες από την Ανατολική Ευρώπη, την Αλβανία και το Πακιστάν. Μετακινούμενοι πληθυσμοί που βρήκαν καταφύγιο στα αρχικά προσφυγικά τετράγωνα, στα σπίτια που είχαν φτιαχτεί για τους πρόσφυγες του 1922. Παρότι το ενδιαφέρον μας εστιάζει στη διαδοχή των μετακινούμενων πληθυσμών στα σπίτια αυτά, θα πρέπει επίσης να εστιάσουμε στην πρόνοια και στο σχέδιο αποκατάστασης. Πόλεις καινούριες που χτίζονται για τους νεοφερμένους, επιχειρήσεις και προγράμματα αποκατάστασης που δημιουργούνται. Οι προσφυγικοί πληθυσμοί του 1922-1924, παρά τα προβλήματα, τις καθυστερήσεις και τις όποιες αδικίες αντιμετωπίστηκαν με ένα οργανωμένο σχέδιο αρωγής. Ποτέ ξανά το ελληνικό κράτος δεν ανέπτυξε ένα αντίστοιχο σχέδιο για τους πληθυσμούς που έφτασαν στο έδαφός του.